این سورة «القارعة» مکى است، به مکه فرو آمد. صد و پنجاه حرفست.

سى و شش کلمه. یازده آیت بعدد کوفیان. و ده آیتست بعدد مدنیان. و هشت آیتست بعدد بصریان. اختلافست میان ایشان بسه آیه. کوفیان «القارعة» آیت شمارند، و بصریان نشمارند. و کوفیان و مدنیان ثقلتْ موازینه و خفتْ موازینه هر دو آیت شمارند و بصریان نشمارند. و درین سوره ناسخ و منسوخ نیست. و در خبر ابى کعب است از مصطفى (ص) که هر که سورة «الْقارعة» بر خواند خداى عز و جل روز قیامت ترازوى وى گران گرداند بنیکى. قوله: «الْقارعة» اسم من اسماء القیامة انثت لانها اسم الساعة کما انثت الحاقة و الطامة و الصاخة و سمیت «بالقارعة» لانها تقرع قلوب الناس بهولها. و قیل: «الْقارعة» البلیة التى تقرع القلوب لشدة المخافة، و القرع الضرب منه المقرعة و قیل: یجوز ان تکون صفة للزجرة او الصیحة او النفخة التى ذکرها الله تعالى لابتداء البعث. قوله: ما الْقارعة تعظیم و تهویل و تعجیب منها، اى هى عظیمة الشأن قطیعة الحال.

و ما أدْراک ما الْقارعة اى لا تعرفها لانک لم تعهد مثلها و لا تعرف حقیقتها الا بمشاهدتها «الْقارعة» رفع بالابتداء ما الْقارعة صفته و ما أدْراک ما الْقارعة اعتراض.

یوْم یکون خبره و التقدیر «الْقارعة» الهائلة واقعة.

یوْم یکون الناس کالْفراش الْمبْثوث یعنى: کالطائر الذى یتساقط فی النار و السراج. و قیل: کصغار الجراد کقوله: یخْرجون من الْأجْداث کأنهمْ جراد منْتشر. و معنى «المبثوث» المتفرق فی الجهات لان الخلق یموج بعضهم فی بعض فکل فریق منهم لما یراه من اهوال القیامة آخذ فی وجه غیر وجه صاحبه. و قیل: الناس خاص فی الکفار و هم یتهافتون فی النار یوم القیامة کتهافت الفراش.

و تکون الْجبال کالْعهْن الْمنْفوش کالْعهْن الصوف المصبوغ و الْمنْفوش المندوف، و اختصاص کالْعهْن لمعنیین، احدهما ان یکون لالوان الجبال کقوله: «و من الْجبال جدد بیض و حمْر مخْتلف ألْوانها و غرابیب سود». و الآخر لما یرید الله تعالى فی افنائها یعیدها بعد الصلابة رخوة. کقوله: و بست الْجبال بسا و کقوله: و کانت الْجبال کثیبا مهیلا.

فأما منْ ثقلتْ موازینه جمع میزان. قال الحسن هو میزان له کفتان جعل الله رجحان احدى کفتیه علامة سعادة صاحبه. و قیل: ینصب لکل انسان میزان. و قیل: الموازین جمع الموزن و المعنى من رجحت حسناته على سیآته.

فهو فی عیشة راضیة. اى ذات رضا کلابن و تامر. و قیل: راض صاحبها کیوم صائم و لیل قائم.

و أما منْ خفتْ موازینه اى رجحت سیآته على حسناته.

فأمه هاویة اى فمسکنه و مأواه النار سمیت امه لانه یأوى الیها کما یأوى الولد الى امه. و الهاویة اسم من اسماء جهنم. هى ام الانسان الکافر لازمة له و اولى به. و قیل: فأمه هاویة اى ام رأسه هاویة منحدرة منکوسة فی النار من اعلى الى اسفل. و قیل: فأمه هاویة مثل قول العرب: هوت امه و هی کلمة تستعمل عند عظم المکروه و شدة المصیبة کما یقال ثکلته امه.

و ما أدْراک ما هیهْ تعظیم و توبیخ و الاصل ما هى و الهاء للاستراحة و الوقف اى و ما ادریک ما الهاویة ثم فسر فقال: نار حامیة اى بلغت النهایة فی الحرارة. یروى عن انس بن مالک قال: ان ملکا من ملائکة الله عز و جل یوکل یوم القیامة بمیزان ابن آدم فیجاء به حتى یوقف بین کفتى المیزان فیوزن عمله فان «ثقلت» میزانه نادى الملک بصوت یسمع جمیع الخلق باسم الرجل الاسعد فلان سعادة لا شقاوة بعدها و ان خفتْ موازینه نادى الملک: الاشقى فلان شقاوة لا سعادة بعدها.